Een blik achter de schermen bij de PFOS-onderzoekscommissie

De afgelopen maanden stond PFOS soms vooraan in het nieuws, soms achteraan. Achter de schermen bleven de activiteiten van de onderzoekscommissie aan een sneltempo plaatsvinden. Met de tijd vielen steeds meer stukjes van de puzzel op hun plek.

Zes maanden na de start maken Mieke Schauvliege en Imade Annouri de balans op

PFOS in Zwijndrecht. Een jaar geleden wist u er amper iets over, vandaag weet elke Vlaming dat PFAS man-made ‘forever chemicals’ zijn, die eeuwen in het milieu blijven en in het systeem van mensen, dieren en voedsel kruipen, om er te blijven. Met heel wat schadelijke gevolgen.

Vier jaar geleden besliste Lantis, toen nog BAM, om een tunnel onder de Schelde te graven in de achtertuin van 3M, middenin de grootste PFOS-verontreiniging van West-Europa. Toen ze ontdekten dat de PFOS-vervuiling wel eens groter zou kunnen zijn dan vermoed, lieten de verantwoordelijke politici na om verdere metingen doen en burgers op de hoogte te brengen. Vier jaar later barstte de bom. Het schandaal kwam uit en een onderzoekscommissie werd in het leven geroepen om te achterhalen wat er precies was misgelopen.

De afgelopen maanden stond PFOS soms vooraan in het nieuws, soms achteraan. Achter de schermen bleven de activiteiten van de onderzoekscommissie aan een sneltempo plaatsvinden. Met de tijd vielen steeds meer stukjes van de puzzel op hun plek.

De commissie loopt tot eind januari. Dan verschijnt een verslag met aanbevelingen. Tijd om even stil te staan en de balans op te maken. Groen-parlementsleden Mieke Schauvliege en Imade Annouri nemen je mee voor een blik achter de schermen.

Over milieu en de Antwerpse politiek

De onderzoekscommissie PFAS-PFOS werd in juni dit jaar in het leven geroepen. Hoe ging de bal weer aan het rollen?

Mieke: Dat gebeurde in het voorjaar. Ik werk in het parlement veel rond milieu, en één van de grote dossiers waarrond ik al een tijdje werk, is stikstof. In Nederland hebben ze daar veel ervaring mee. Bij mijn onderzoekswerk stootte ik op een brief waarin de Nederlandse overheid stikstof vergeleek met PFAS. De afgelopen jaren waren daar verschillende schandalen rond, onder andere met PFOS-vervuiling bij Schiphol en een vervuiling met PFOA en GenX rond de fabriek van Chemours in Dordrecht.

Stikstof en PFAS zijn zeker niet vergelijkbaar, maar het effect dat ze hebben op de samenleving is dat wel: zowel de PFAS-crisis als de stikstofcrisis leidden in Nederland tot een vergunnings- en bouwstop. Heel lastig voor wie wil ondernemen. Maar mijn interesse was gewekt. Hoe zou het zijn met PFAS in Vlaanderen? Daar ben ik vragen over beginnen stellen.

Aanvankelijk werd het thema een beetje weggewuifd door Minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA). Maar op hetzelfde moment begon milieuactivist Thomas Goorden het dossier uit te vlooien. Na een tijd vormden we samen een soort echokamer. Ik stelde vragen in het parlement en Thomas Goorden op het terrein. Er kwamen steeds meer tegenstrijdige antwoorden, waarop de Minister uiteindelijk het Vlaams Parlement opriep een commissie op te richten.

Imade: Ook burgers begonnen zich te organiseren en mee te wegen op het debat. Samen met het werk van Mieke, die de kat de bel aanbond, zag je dat de druk op het juiste moment langs verschillende kanten kwam. De aanloop naar de commissie was een co-creatie. En zo zie je maar: in het voorjaar wist niemand nog wat PFAS waren en aan het begin van de zomer zaten alle meerderheidspartijen rond de tafel. Minister Demir heeft daar zeker haar rol in gespeeld.

Waarom zitten net jullie twee in de commissie?

Mieke: Ik vanuit mijn milieu-achtergrond.

Imade: Ik omdat er een sterke link is met Antwerpen. Zwijndrecht is bijna de achtertuin van Antwerpen en Linkeroever ligt zowat naast 3M. Alles hangt ook samen met de Oosterweelverbinding en die heeft een sterke politieke dimensie.

Mieke: Het is niet toevallig dat dit schandaal zich in Antwerpen afspeelt. Dat is de bakermat van de chemische industrie, en die is verbonden met politieke macht. De mat wordt er uitgerold voor de industrie.

Imade: In de politiek heb je een paar absolute topprioriteiten. Eén daarvan is waken over de gezondheid van elke burger. De vraag is of er ooit keuzes zijn gemaakt die de volksgezondheid niet zouden vooropstellen. Dat wil ik te weten komen in de commissie.

Zijn jullie er altijd allebei?

Mieke: Bijna altijd. Toen Imade in oktober op ouderschapsverlof was, zat ik er een tijdje alleen. Maar met twee is comfortabeler. Dan kan je van gedachten wisselen, en als je een vraag bent vergeten, of je hebt een off day, dan kan de andere overpakken.

Zoals een detective

Hoe is zo’n commissie opgevat?

Mieke: We hebben een onderzoeksopdracht om uit te zoeken wat er mis is gelopen met de aanpak van de vervuiling, hoe we dat kunnen vermijden en welke lessen we kunnen trekken voor de toekomst. Dat betekent dat we ook rechterlijke macht hebben. We ondervragen getuigen onder ede. We beschikken over een grote online databank met duizenden documenten die we kunnen inkijken. Maar wel enkel inkijken: dus niet kopiëren of printen. Het is onze opdracht om instellingen en mensen te confronteren met feiten en te zien wat hun verklaring daarvoor is. We gaan actief op zoek naar tegenstrijdigheden. Zoals een detective. We mogen ook huiszoekingen doen.

Is dat ooit gebeurd?

Mieke: Nee, daar hadden we tot nu toe geen aanleiding voor. Hoorzittingen in commissies komen vaak voor, maar die zijn niet onder ede. Dit is toch wel een andere aanpak. Hier zie je dat mensen plichtsgetrouw verklaringen afleggen en goed voorbereid op het appèl verschijnen.

Hoe verloopt een commissiedag?

Mieke: Elke week op vrijdag is het onderzoekscommissie. De commissie begint altijd om negen uur ’s morgens en eindigen wanneer iedereen vindt dat hij voldoende vragen heeft kunnen stellen. Soms was dat een echte uitputtingsslag. Zo duurden de hoorzittingen bij OVAM en 3M tot half negen ’s avonds.

De ondervragingen verlopen in twee rondes. In de eerste ronde stelt elke partij algemene vragen en beantwoordt de ondervraagde die samen. De tweede ronde is de interessantste. Dan kunnen we pingpongen: je stelt een vraag en krijgt meteen antwoord. Op dat moment kan je iemand echt het vuur aan de schenen leggen. Dat is een paar keer goed gelukt. Net omdat het een uitputtingsslag is, hebben we af en toe uitspraken ontlokt waarvan ik denk dat sommigen niet van plan waren om ze te maken.

Veelzeggende stilte

Welke?

Mieke: De veelzeggende stilte die volgde op mijn vraag aan OVAM of Lantis hen had proberen mee te trekken in een verhaal om hun project te verantwoorden. En bij de ondervraging van studiebureau RoTS over hoe de felbetwiste grondverzetsnormen tot stand gekomen waren kwam duidelijk naar voren gekomen dat ze fouten gemaakt hadden. Gronden met schadelijk hoge concentraties aan PFOS mogen daardoor vandaag nog steeds binnen een werf hergebruikt worden. “Wij zijn VITO niet”, zeiden ze toen ik vroeg waarom ze die normen niet grondiger hadden onderbouwd. En dat is natuurlijk de clou van de zaak. De normen werden nooit wetenschappelijk onderbouwd, en iedereen weet dat.

Elke vrijdag commissie, dat klinkt als een flink tempo. Hoe bereiden jullie je daarop voor?

Mieke: Het gaat inderdaad hard. Binnen Groen werken we met een heel team op dit dossier. Minstens één persoon is non-stop aan de slag om alle documenten door te nemen en de hoorzittingen voor te bereiden. Op maandagen wordt dan een focus bepaald, en gaat een collega aan de slag om pertinente vragen voor te bereiden op basis van informatie uit de databank, dingen die in de voorgaande commissies waren gezegd en tips die we krijgen van mensen uit het veld. Op donderdag zitten we dan bij mekaar om te kijken hoe we de ondervraging zouden aanpakken.

Hoeveel hoorzittingen waren er tot nu toe?

Mieke: Negentien. In een eerste fase, in juli en augustus, is onze basiskennis bijgespijkerd. Want in het begin wist niemand precies waar we mee te maken hadden. Experts zijn de commissieleden komen inlichten over heel wat onderwerpen, zoals de effecten van PFAS-PFOS, grondverzet, over hoe het vergunningsproces in elkaar zat, over wat 3M produceert. Alles wat we nodig hadden om het verhaal te kunnen reconstrueren.

Getuigen onder edeEn dan kwam het tweede blok, waarin getuigen onder ede ondervraagd worden.

Mieke: Klopt. We zijn begonnen met 3M en dan kwamen de administraties en overheidsdiensten: Lantis, de studiebureaus, de milieu-inspectie, OVAM, de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), en meer. De diensten die het hele proces controleren, begeleiden en uitvoeren. Toen we iedereen gehoord hadden, zijn 3M en de studiebureaus nog eens teruggekomen voor een ‘tweede zit’, omdat we na de eerste zitting met vragen waren blijven zitten.

Kwamen er dan wel meer antwoorden?

Mieke: Gelukkig wel. Al zal 3M uit zichzelf niets meer lossen dan strikt noodzakelijk. Want dat zou het hen wel eens moeilijk kunnen maken. Dat 3M hier meer uitstoot dan in de Verenigde Staten omdat er in Vlaanderen lossere regels zijn, zegt voor mij alles over de ethiek van het bedrijf.

Koste wat het kostDe onderzoekscommissie loopt tot eind januari. Er zijn ondertussen veel getuigen de revue gepasseerd. Wat staat er nog op de planning?

Mieke: In januari gaan we in een derde blok onderzoeken of de beslissingen die werden genomen, uit politieke hoek gestuurd zijn, en met welke kennis. Dé hamvraag blijft: is de Oosterweelverbinding koste wat kost doorgeduwd op kap van de bevolking?

De politieke verantwoordelijken die in 2017 betrokken waren zullen worden nog ondervraagd, net als alle huidige minsters, de verkozenen van de gemeente Zwijndrecht en de député van de provincie Antwerpen, die de vergunningen verleende aan 3M. Heeft iedereen gehandeld naar goeddunken en vermogen met het algemeen belang als voornaamste basis om beslissingen te nemen?

En, wat denk je?

Mieke: Het ziet ernaar uit dat men vooral niet wilde dat er nog iets zou mislopen rond de Oosterweelverbinding. 2017 was het jaar vòòr de gemeenteraadsverkiezingen. Het traject om Oosterweel vergund te krijgen was met heel veel moeite doorlopen. Het lijkt erop dat men wilde voorkomen dat er iets zou gebeuren dat het project stokken in de wielen kon steken.

De vraag is of de politieke verantwoordelijken beseft hebben hoe ernstig die vervuiling was. Je kan politici niet verwijten dat ze gaan voor een project en er alles aan doen om dat gerealiseerd te krijgen. Maar de vraag is: wat hield ‘alles’ in?

Zijn er fouten gemaakt?

Mieke: Zeker wel. Maar of die fouten intentioneel gemaakt zijn, of omdat men toen niet goed wist hoe de vork in de steel zat, is tot nu toe niet bewezen. We weten wel dat er dingen beslist zijn die niet in het algemeen belang waren - ook met de kennis van toen.

Milieubeleid met gaten

Wat is de belangrijkste les die je intussen leerde?

Imade: Als je luistert naar alle verhalen van menselijk drama - het verhaal van mensen die in Zwijndrecht een toekomst wilden uitbouwen en dan ontdekten dat de grond hen ziek maakt, of het verhaal van de bioboer die op zwaar vervuilde gronden werkt - dan zie je hoe fundamenteel ontwrichtend dit hele PFOS-schandaal is. Als je die verhalen dan samenlegt met wat we hebben geleerd tijdens de commissie, zie je dat ons milieubeleid vol met gaten zit. Bedrijven kunnen van die gaten gebruikmaken.

Mieke: Het is een samenspel van verschillende problemen: er zijn blinde vlekken in de vergunningverlening, te lakse normen, besparingen op ambtenaren en hun gebrek aan kennis en middelen, bedrijven die lobbyen voor lagere normen. Er komen in de commissie heel veel dingen naar boven die ons nog jaren werk zullen opleveren. Dat is ook de bedoeling. Alles hangt aan elkaar.

Imade: En eens je erop begint te letten, zie je dat beleid met gaten overal. Ik zie het als ik in mijn stad rondloop, ongeacht in welk district. In Hoboken heb je de loodvervuiling van Umicore, daar mogen mensen geen groenten uit hun tuin eten en hebben kinderen te veel lood in hun bloed. Er zijn verschillende gevallen van geuroverlast in de Haven zonder duidelijke bron. Mensen stellen zich daar vragen bij. Je hebt een goudsmelterij in hartje Antwerpen die gelinkt wordt aan verschillende kankergevallen in de buurt, in de mate dat de dokters van het UZ Leuven aan de alarmbel trokken. Je hebt PFOS. Dat staat allemaal haaks op de gezonde manier waarop mensen in de stad willen leven. Het klopt niet dat mensen met hun gezondheid de prijs betalen voor vervuilende industrie in en rond de stad.

Het is een jammere zaak. Als je nadenkt over petrochemische sector, dan weet je gewoon dat die voordeel heeft bij duidelijke regels én impulsen om te innoveren naar meer duurzaamheid. Zo ga je naar de petrochemische cluster van de toekomst. Daarmee is de sector meer geholpen dan een beleid met gaten in. Want zo creëer je twee snelheden: enerzijds de petrochemie die er niet mee bezig is, en degenen die dat wel doen.

Mieke: De huidige Vlaamse Regering maakt er een punt van om concurrentieel zijn met de rest van de wereld, met andere landen in Europa. Daarom kiezen ze er nadrukkelijk voor om niet méér te vragen van de bedrijven, dan de absolute minimale Europese milieuvereisten. Maar dat is niet genoeg voor Vlaanderen. We leven in een dichtbevolkte regio. Je kan Vlaanderen niet vergelijken met Polen of Roemenië. We kùnnen niet anders dan onze milieunormen hoger stellen dan de rest van Europa.

Hoe komen we aan zo’n mager milieubeleid?

Imade: Verschillende partijen hebben de afgelopen jaren kleine stappen genomen die milieubeleid afkalfden, die ervoor zorgden dat het steeds minder werd. Dat gebeurde niet bewust...

Mieke: Daar ben ik het niet mee eens. Een aantal jaren geleden is beslist om eeuwigdurende vergunningen voor bedrijven in te voeren. En dan werd beslist om het personeel af te bouwen. Sommige leidinggevende ambtenaren zeiden tijdens de verhoren expliciet letterlijk dat ze op hun tandvlees zaten en fouten maakten door te weinig mensen en middelen. Die personeelsafbouw is echt een ideologische keuze van de N-VA. En niemand vond het erg dat er daardoor minder milieucontroles waren...

Imade: Ik ben altijd de zachte geweest (lacht). Maar het is zo dat dit alles heeft ertoe geleid dat we blind vaarden. Tot het moment dat we op de PFOS-ijsberg stootten.

Andere aanpak in Zwijndrecht en Antwerpen

Een vraag die velen zich stellen: wat was eigenlijk de rol van Zwijndrecht?

Mieke: 3M ligt in Zwijndrecht. Dat is hun grootste probleem. Maar Zwijndrecht verleende de vergunningen niet. Dat was de bevoegdheid van de provincie voor 3M en van de Vlaamse Overheid voor de Oosterweelverbinding. Zwijndrecht was vooral zeer onrechtstreeks betrokken bij de hele verontreinigingsproblematiek bij 3M. De kennis die ze daarover hadden kwam van de Vlaamse Overheid en de OVAM. In elk verslag stond te lezen dat er geen impact was op de gezondheid van de omwonenden. Zwijndrecht wist natuurlijk wel dat 3M op hun eigen site met een zware vervuiling zat. Maar niet dat die er ook was in de woonwijken.

Je voelt aan alles dat de gemeente geprobeerd heeft, met de kennis die ze toen hadden, om te verzekeren dat alles veilig was. Zwijndrecht heeft verschillende keren de vraag gesteld of alles wel oké was. Telkens werden ze gesust. Achteraf kan je zeggen dat ze de Vlaamse Overheid niet hadden mogen vertrouwen.

Imade: Op het moment dat milieuactivist Thomas Goorden Zwijndrecht contacteerde, hebben ze ook onmiddellijk stalen laten nemen om dat vermoeden te weerleggen. Toen de slechte resultaten binnenliepen hebben ze onmiddellijk de kabinetten verwittigd voor een crisisoverleg. Die actieve houding van Zwijndrecht kan je maar moeilijk vergelijken met de Stad Antwerpen, die tot 3 december amper inspanningen deden om de vervuiling zelfs maar in kaart te brengen. De houding van die twee besturen staat helemaal tegenover elkaar.

Wist Antwerpen dan wel van de vervuiling?

Imade: Dat is de vraag van één miljoen.

De crème de la crème van de Antwerpse politiek maakte in ieder geval deel uit van het Toekomstverbond rond Oosterweel en het politiek stuurcomité van Lantis. De vraag is hoeveel ze wisten van de vervuiling, van de dading tussen 3M en Lantis, en waarom ze er in 2017 niet voor hebben gekozen om te communiceren. Waarom hebben ze toen niet gedaan wat elke politicus moet doen, namelijk kiezen voor de volksgezondheid?

Burgemeester De Wever pakt er graag mee uit dat Antwerpen de werf van de eeuw is. Er stonden nooit zoveel kranen. Die bouwactiviteit betekent ook grondverzet. Uit de weinige info die we in Antwerpen verzamelden, blijkt alvast dat die grond PFOS bevat en niet zomaar vervoerd kan worden alsof er niets aan de hand is. De afgelopen maanden heb ik daar verschillende vragen over gesteld aan stad, maar daar werd lacherig over gedaan. Pas recent stuurde het stadsbestuur een brief aan de Vlaamse Overheid voor meer duidelijkheid.

We zijn nu blind aan het varen in Antwerpen, en dat moet anders. We moeten goed in kaart brengen hoeveel PFAS er in de bodem zit en wat dat wil zeggen voor mensen de bijvoorbeeld groenten en fruit telen in de stad. Ik wil geen paniek zaaien, maar wel weten waar en waaraf. Ik denk dat dat niet te veel is gevraagd. De houding van Antwerpen en Zwijndrecht staat wat dat betreft helemaal tegenover elkaar.

Hoe verder?

Waarmee eindigt de commissie?

Mieke: In februari wordt het eindrapport afgewerkt. De commissieleden schrijven die tekst samen op basis van alles wat we gehoord en gezien hebben. We gaan daarin conclusies trekken en aanbevelingen doen voor de toekomst. In principe is het eindrapport een consensus, maar finaal wordt over het eindverslag gestemd vooraleer het ingediend wordt in het Vlaams Parlement. Of zo'n consensus zal lukken, is een goede vraag. Voor ons zal het alvast een sterk inhoudelijk verslag moeten worden, met inhoudelijke aanbevelingen voor een krachtig milieubeleid. Met minder nemen we geen genoegen. Hopelijk gaan de andere partijen daar ook voor.

Weet je, toen ik in 2019 begon als Vlaams Parlementslid had ik een lijstje van dingen waar ik me mee wilde bezighouden: MER, omgevingsvergunningen, waterkwaliteit. Experts zeiden me toen dat dat omgevingsbeleid eens helemaal op de schop zou moeten. Maar welke politicus zou dat willen, zo'n onsexy thema? Er was geen beginnen aan. Misschien lukt het nu wel, met deze commissie. Dat we zoiets onsexy maar levensnoodzakelijk voor de levenskwaliteit in Vlaanderen, grondig aan kunnen pakken.